Saturday, March 4, 2017

Khi di sản văn hóa đô thị bị xâm hại

pic

Chùa Giác Lâm ở Sài Gòn được xây dựng năm 1744.
Mặc Lâm, biên tập viên RFA
Di sản văn hóa đô thị là những chủ thể không thể thiếu trong hầu hết những đô thị trên thế giới. Những nét văn hóa tồn đọng lại từ lịch sử qua sự giao tiếp của các nền văn hóa thế giới hay từ tinh hoa của nghệ thuật trên các công trình kiến trúc của người dân bản địa là di sản văn hóa quý giá cho mỗi dân tộc mà không bất cứ mục tiêu kinh tế nào có thể đánh đổi.

Việt Nam không ngoại lệ và di sản văn hóa đô thị của Việt Nam mang dấu ấn các kiến trúc thời Pháp thuộc để lại khá đa dạng tại các thành phố lớn nhỏ trên toàn quốc. Hai nơi chiếm tỷ lệ lớn và quan trọng nhất của các kiến trúc trở thành di sản văn hóa là Hà Nội và Sài Gòn lại đang phải đối diện với việc phá bỏ để phát triển kinh tế, điều mà các nhà làm chính sách không lượng trước được hậu quả về khiếm khuyết kiến thức cũng như văn hóa bị triệt tiêu, tàn phá.

Di sản đô thị Sài Gòn

Trước hiện tượng triệt phá di sản để phát triển đô thị chúng tôi có cuộc trao đổi với TS Nguyễn Thị Hậu, đang giảng dạy Khoa Văn hóa học, Đô thị học và Khảo cổ học trường ĐH Khoa học Xã hội Nhân văn thành phố HCM về vấn đề này, trước tiên TS Hậu cho biết:

TS Nguyễn Thị Hậu: Di sản đô thị Sài Gòn theo tôi đấy chính là những di tích di vật còn lại được hình thành trong quá trình lịch sử và đặc biệt trong điều kiện tự nhiên xã hội rất đặc thù của vùng đất phía nam. Cho đến nay nếu nói về di sản đô thị Sài Gòn thì nó còn bao gồm các loại như các di tích vào thời Nguyễn có dấu tích của thành lũy, những đình chùa đền miếu, những ngôi nhà cổ. Một số di tích của các làng nghề từng nổi tiếng ở Sài Gòn như Xòm Lò gốm chẳng hạn. Kể cả những địa danh dân gian, địa danh của một số đơn vị hành chính mà nhà Nguyễn đã thiết lập, đặt tên. Về lễ hội thì có những lễ hội đình miếu, đó là giai đoạn thời Nguyễn.

Còn đô thị thời Pháp thuộc thì được quy hoạch và xây dựng bao gồm các công trình như công sở, biệt thự, dinh thự, công trình văn hóa, thương mại hay kiến trúc tôn giáo đặc biệt là hệ thống nhà máy và bến cảng nền công nghiệp phát triển sớm tại Sài Gòn. Ngoài ra còn có một di sản nữa cũng rất quan trọng đó là cảnh quan đô thị như đường phố, những thiết kế về giao thông như bùng binh hay hệ thống cây xanh, công viên. .

Hệ thống này được xây dựng và tồn tại trong môi trường cảnh quan của phía Nam nên đối với Sài Gòn nó có một di sản tự nhiên rất quan trọng đó là cảnh quan sông nước thường được hình dung với hình ảnh “trên bến dưới thuyền”, đây cũng là đặc trưng quan trọng tạo nên đặc trưng cho đô thị Sài Gòn.

Mặc Lâm: Thế thì những giá trị cơ bản nhất của di sản đô thị Sài Gòn mà bà vửa nêu lên nó là gì?

TS Nguyễn Thị Hậu: Ngày nay theo đánh giá một đô thị người ta không chỉ đánh giá với góc độ nó có vai trò kinh tế hay chính trị mà cái quan trọng của một đô thị người ta thường chú ý đến những cơ bản nhất của nó. Nếu nói về giá trị đầu tiên của một vùng đất hay đô thị thì phải nói đến lịch sử cho nên khi nhìn vào hệ thống di sản đô thị Sài Gòn, chủ yếu dưới những di sản vật thể thì chúng ta có thể thấy được quá trình phát triển lịch sử của thành phố này tuy rằng nó chỉ mới hơn 300 năm xây dựng và phát triển vùng đất mà ta gọi là đô thị. Trước đó tất nhiên nó cũng có di tích của những thời kỳ sớm hơn.

Tuy chỉ mới 300 năm qua những di sản vật thể còn lại cho chúng ta thấy Sài Gòn không những là nơi luôn luôn có vai trò trung tâm ở phía Nam mà còn có vai trò trung tâm ở khu vực Đông Nam Á nữa. Đó là những vai trò trung tâm kinh tế, trung tâm công nghiệp, trung tâm văn hóa và trong một thời gian dài nó là trung tâm chính trị. Đấy là giá trị thứ nhất là những giá trị lịch sử.

Giá trị thứ hai là giá trị văn hóa thì phải nói là đô thị Sài Gòn thể hiện một sự phong phú đa dạng của văn hóa Sài Gòn bởi vì thành phố này được xây dựng từ nhiều nguồn gốc dân cư. Từ những tộc người khác nhau nên tiếp thu được rất nhiều nền văn hóa khác nhau.

Trong mỗi giai đoạn lịch sử thành phố Sài Gòn đều có những kiểu kiến trúc đặc trưng của giai đoạn đó nhưng nó rất hòa hợp với cảnh quan chung của cả đô thị đặc biệt rất nhiều dấu ấn công trình xây dựng dưới thời Pháp mang tính chất truyền thống của văn hóa Việt Nam chẳng hạn. Một đặc điểm nữa là thành phố Sài Gòn có rất nhiều công trình do tư nhân xây dựng là dinh thự, công trình công cộng hay là chợ, nhà thương, nó còn cho biết thêm về một tầng lớp dân cư và đặc điểm cư dân của vùng đất này là hoạt động đóng góp cho xã hội đã có từ rất sớm.

Việc bảo tồn giá trị văn hóa di sản đô thị không phải chỉ bảo tồn bản thân công trình đó mà tôi nghĩ rằng giá trị văn hóa còn quan trọng hơn bởi nó có ý nghĩa gắn kết các thế hệ và cộng đồng cư dân có nguồn gốc khác nhau đã và đang sinh sống trong vùng đất này.

Một giá trị thứ ba mà gần đây người ta thường hay nhắc đến và cho rằng đây là giá trị trong thời đại đang phát triển rất nhanh ở thế kỷ 2 đó là giá trị biểu tượng của một vùng đất mà đối với đô thị nó cũng có những giá trị đó. Phần lớn những công trình kiến trúc tiêu biểu có niên đại 150 năm trở lại tại Sài Gòn thì nó đã trở thành biểu tượng của đô thị Sài Gòn, thí dụ như một số công sở tại trung tâm hay chợ Bến Thành.... Tính biểu tượng của di sản đô thị không phải chỉ là từ giá trị kiến trúc nghệ thuật mà cái quan trọng nhất là ký ức được lưu truyền qua các thế hệ cư dân Sài Gòn và cư dân miền Nam, cũng như rất nhiều du khách đã đến đây tham quan khoảng hơn 100 năm nay.

Tính biểu tượng này nó rất quan trọng nó giữ cho thành phố được số vốn lịch sử và văn hóa để cho những người nhập cư có thể hiểu biết hơn về nơi mình đến sinh sống và đồng thời đối với một đô thị thì nó là một cái vốn xã hội để tăng giá trị kinh tế trong việc khai thác di sản văn hóa cũng như các di sản văn hóa đô thị. Nói về di sản văn hóa đô thị thì người ta thường nói tới ba giá trị quan trọng như vừa trình bày.

Bảo tồn hời hợt

Mặc Lâm: Đới với việc bảo tồn những công trình kiến trúc, lịch sử trong vài năm vừa qua cho thấy là chính phủ rất hời hợt thậm chí trong một số trường hợp các di sản văn hóa đô thị đã bị đập bỏ để thay vào đó những công trình họ gọi là phát triển kinh tế đô thị. Cụ thể nhất người dân đang lo ngại là chính quyền thành phố sẽ đập bỏ bùng binh chợ Bến Thành TS có những ý kiến gì trước việc làm này thưa bà?

TS Nguyễn Thị Hậu: Có thể nói trong khoảng mươi năm trở lại đây dưới góc độ nghề nghiệp thì tôi có cảm giác càng ngày càng có nhiều tiêu cực đối với việc bảo tồn các di sản kiến trúc đúng như anh nhận xét. Về mặt khách quan thì chúng ta phải nhận thấy rằng thành phố có nhu cầu hiện đại hóa và tăng cường cơ sở hạ tầng để phục vụ cho một thành phố hiện nay đã hơn 10 triệu dân và ngoài ra còn có rất nhiều người vãng lai nữa.

Với một mục tiêu dân sinh như vậy nhưng để phục vụ cho mục tiêu đó rất nhiều di sản và cảnh quan đô thị đã bị thay đổi, thậm chí bị phá hủy, rất đáng buồn là khu trung tâm thành phố. Dưới góc độ là người làm công tác bảo tồn thì tôi rất đau xót. Thật sự nếu nói đến khu vực trung tâm, khu vực lõi của đô thị thì khu vực từ đường Đồng Khởi, Nguyễn Huệ, Lê Lợi và như anh vừa nhắc là Bùng binh chợ Bến Thành thì có thể nói ngay bản thân tôi ở Sài Gòn thì khoảng một hai năm nếu ai đi qua đấy và chú ý một chút thì thấy có sự thay đổi, còn nếu như người đã đi xa khi quay trở lại thì kể như là ngày nay đã thay đổi quá lớn, không còn sự khác biệt nào cho người ta nhận biết đây là Sài Gòn của những năm trước khi người ta sinh sống ở đây nữa.

Những công trình tên tuổi trên dưới cả trăm năm phải nói là rất quen thuộc với du khách thí dụ như Thương xa Tax, Bùng binh Nguyễn Huệ hay những dãy nhà xưa trên đường Đồng Khởi, khu Eden hay vườn hoa Chi Lăng. . .hiện nay đã không còn nữa và sắp tới đây là Bùng binh chợ Bến Thành.

Đây là một trong những cách xử lý mà theo tôi chính quyền đã không cẩn trọng trong việc xử lý các di sản đô thị có lẽ do sức ép nhiều mặt tôi sẽ nói sau cái lý do này, nhưng rõ ràng việc xử lý không khéo léo cân đối trong những công trình hiện đại đối với việc bảo tồn các di sản đô thị đã để lại một lổ hỗng rất lớn về lịch sử thành phố mà có lẽ không bao giờ bù đắp lại nỗi.

Mặc Lâm: Ngoài lý do phát triển kinh tế, theo TS còn những yếu tố nào tác động đến thực trạng này?

TS Nguyễn Thị Hậu: Theo tôi ngắn gọn là như thế này. Theo quan sát của tôi khoảng 5 năm gần đây điều đầu tiên phải thừa nhận đó là chính quyền và rất nhiều nhà chuyên môn chưa đánh giá đúng giá trị di sản văn hóa đô thị Sài Gòn. Chưa đánh giá đúng thứ nhất là việc nghiên cứu giá trị di sản đô thị chúng ta làm rất chậm và trong giới nghiên cứu cũng có quan niệm là đối với những thành phố nào có tuổi đời lâu năm, có một quá trình lịch sử trải qua nhiều triều đại chẳng hạn, thì mới có thể gọi là có di sản, còn thành phố Sài Gòn thì chỉ bắt đầu từ thời Nguyễn sau này là thời Pháp thuộc và Mỹ... có lẽ người ta cho rằng đấy là những công trình có tính hiện đại, nó không có giá trị gì chăng? cho nên việc nghiên cứu đối với các công trình ở đây thật chậm, không có đủ thời gian tạo ra được công trình để mà tuyên truyền cho mọi người nhận biết được điều này. Bản thân chính quyền hay là nhà quản lý họ cũng không biết hoặc biết nhưng rất ít về di sản đô thị nên họ không quan tâm, đấy là nguyên nhân thứ nhất.

Nguyên nhân thứ hai ngay từ quy hoạch đô thị thì chỉ đến những quy hoạch gần đây mới có đưa vấn đề về bảo tồn di sản vào trong quy hoạch đô thị nhưng thật ra nó chỉ ở tầm vĩ mô thôi chứ bắt dầu quy hoạch cụ thể ở từng khu vực hay từng quận huyện nào đấy thì hầu như việc bảo tồn di sản đều bị lướt qua do sức ép của người này người khác cho nên thực sự là chuyện đưa vấn đề bảo tồn vào quy hoạch đô thị là không thực hiện được.

Cái thứ ba nữa quá trình xây dựng thành phố quá chậm trong việc đặt ra ưu tiên bảo tồn di sản văn hóa trong quá trình xây dựng của mình. Nó bị những làn sóng về bất động sản và các yếu tố khác kéo đi. Hai nữa khi người có ý thức được thì những di sản tốt đẹp nhất của chúng ta ở trung tâm không còn nguyên vẹn và gần đây tôi nhận ra một nguyên nhân nữa mà sâu xa nó nằm ở quan điểm, ở một định hướng nào đấy đó là Sài Gòn với bây giờ là thành phố Hồ Chí Minh, nó luôn được nhấn mạnh về vai trò kinh tế, đầu tầu kinh tế hay là vai trò kinh tế quan trọng nhất trong cả nước. . . Thế thì nếu như luôn luôn chỉ nhìn dưới góc độ đấy là thành phố phải phát triển về kinh tế thì tất yếu các vấn đề về văn hóa trong đó có di sản đô thị phải hy sinh cho nhiệm vụ kinh tế.

Có lẽ ngay từ quan điểm nhìn nhận vai trò của Sài Gòn, thành phố Hồ Chí Minh thì tôi nghĩ rằng cũng nên nhìn nhận lại.

Mặc Lâm: Chúng tôi được biết TS từng có những nghiên cứu về văn hóa đô thị tại nhiều nước, liệu với cơ sở hạ tầng cũng như kỹ thuật hiện nay thì chính quyền có áp dụng được kinh nghiệm gì của các nước trong việc bảo tồn tôn tạo những di sản văn hóa để áp dụng vào thành phố Saigon trong lúc này?

TS Nguyễn Thị Hậu: Trong quá trình nghiên cứu của tôi về việc bảo tồn di sản đô thị thì cũng có đi tham quan học hỏi một vài nước đặc biệt là Pháp là nơi đã sản sinh ra đô thị Sài Gòn cũng như một số đô thị tại Việt Nam. Điều đầu tiên tôi thấy rằng quá trình xây dựng hiện đại hóa của họ thí dụ như làm Metro hay những con đường giao thông thậm chí xây dựng những khu đô thị mới thì điều đầu tiên tôi nhận thấy là họ cũng từ xuất phát điểm như chúng ta, thậm chí lạc hậu hơn, thế nhưng vì sao họ có thể bảo tồn di sản được thì trước tiên do họ có chính sách coi trọng văn hóa di sản và đặt vấn đề ưu tiên bảo tồn, ưu tiên bảo vệ di sản trong quá trình hiện đại hóa.

Gần như những khu trung tâm của thành phố họ không biến đổi hay biến động ở trên mặt đất. Họ vẫn làm đường và ga tàu điện ngầm nhưng bên trên mặt đất thì họ vẫn phục dựng nguyên vẹn cảnh quan không biến chúng thành một quảng trường mênh mông, cũng không chặt cây để xây dựng những công trình ngầm. Tôi nghĩ thành phố Hồ Chí Minh nếu quan tâm tới vần đề này thì sẽ có biện pháp để giữ nguyên hay có phương án phục dựng phục hồi các di sản trên mặt đất chứ không đến nỗi như theo tôi nhận xét, gần như giải tỏa trắng trên mặt đất để mà làm những công trình ngầm đó là cái thứ nhất mà tôi nghĩ thành phố có thể học tập được kinh nghiệm của nước ngoài

Thứ hai nữa trong khi quy hoạch các công trình cổ thì luôn luôn hạt nhân ở trung tâm đề mà xây dựng cảnh quan của một khu vực thì công trình cổ phải được ưu tiên bảo tồn và lấy nó làm hạt nhân để mà phát triển. Trong đề nghị thứ nhất là giúp cho nó có khu vực cảnh quan lịch sử, cái thứ hai những công trình này tồn tại thì nó sẽ nuôi dưỡng lịch sử càng ngày càng dày dặn hơn. Điều quan trọng thứ ba có thể nói việc tìm hiểu về giá trị và hiểu biết những kiến thức về di sản phải được đưa vào nội dung giảng dạy trong nhà trường, tuyên truyền cho nhân dân, tuyên truyền cho du khách và đặc biệt đưa đến gần công chúng bằng cách tất cả các di sản luôn luôn được mở cửa cho công chúng vào xem

Ngay cả những công sở người ta làm việc quanh năm nhưng người ta vẫn sắp xếp mở cửa cho công chúng xem để họ thấy rằng đấy thực sự là di sản mà người ta được thừa hưởng thật sự chứ không phải của mình vì vậy có giữ hay không cũng chẳng có lợi gì trong ấy cả!

Mặc Lâm: Xin cám ơn TS.

No comments :

Post a Comment


 Tục ngữ & Thành ngữ

 Nghệ Thuật Sống